Rys historyczny
Szanowni Państwo
W miesiącu lutym tego roku nasza nowa mieszkanka
Pani Ewa Adrian – Sularz obroniła prace dyplomową pt. – „Rozwój przestrzenny osiedla Ołtaszyn we Wrocławiu z uwzględnieniem średniowiecznych założeń wiejskich” – praca napisana pod kierunkiem Prof. Dr hab. Inż. Arch. Zuzanny Borcz na Wyższej Szkole Humanistycznej – Wydziele Techniczno – Ekonomicznym, która dostarcza szereg ciekawych Informacji o naszym osiedlu.
Zakres pracy za zgodą autorki w znacznej części zostaje opublikowany na naszej stronie, ważne jest dla nas również właśnie takie budowanie poczucia więzi naszych nowych mieszkańców z osiedlem jego historia i tradycją.
Autorce gratulujemy tego śmiałego kroku i jeszcze raz dziękujemy za miły wkład do naszej społeczności.
Ryszard Budzowski
Rys historyczny – od średniowiecznej wsi do wrocławskiego osiedla z lat 70. XX wieku
Pierwsza wzmianka o wsi noszącej tę nazwę zawarta jest w dokumencie p.t. „Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae”, datowanym na 1204 r. W pracy p.t. „Stare i nowe osiedla Wrocławia” Z. Antkowiak pisze, co stwierdza wyżej wymieniony dokument: „książę Henryk Brodaty nadaje klasztorowi NMP na piasku 10 grzywien dochodu swojej mennicy we Wrocławiu oraz zwalnia wsie klasztoru od podworowego . Wśród wymienionych w związku z tym faktem wsi odnotowano m. in. Oltanschino” .
Następna pochodzi z 1226 i informuje, że opat z klasztoru na Piasku za sprawą biskupa Wawrzyńca przekazuje wieś wrocławskim dominikanom. Ołtaszyn stanowi dobra kościelne .
Ważna informacja zawarta jest w dokumencie z 1349 r. Biskup Przecław z Pogorzeli wymienia „Oltaczino” jako probostwo należące „od dawnych czasów” do kapituły katedralnej we Wrocławiu. Informacja ta potwierdza fakt istnienia osadnictwa na tym obszarze na lata dużo wcześniejsze od daty powstania dokumentu.
Znaczący dzień w historii wsi to 17 maja 1450. Miała wówczas miejsce konsekracja nowo wzniesionego, murowanego kościoła, który stanowił i stanowi najstarszy oraz najistotniejszy element całego założenia.
Wiadomo, że parafia istniała przed rokiem 1254, a pierwszy kościół był zapewne budowlą drewnianą. Nowy to ceglany, halowy budynek pokryty dwuspadowym dachem. Dopiero pod koniec XV wieku dobudowano zakrystię. Można przypuszczać, że konsekracja nastąpiła jeszcze zanim ukończono budowę.
Wydarzenia historyczne związane z tym rejonem pozostawiały ślady, skrupulatnie odnotowywane w różnych dokumentach. Dowiadujemy się między innymi, że w czasie wojny trzydziestoletniej uszkodzony został dach świątyni. Zniszczenia dotknęły także wieś. Uszkodzeniu uległy domostwa oraz stodoły i stajnie. Dla wsi były to na tyle poważne straty, że część ziemi nie była uprawiana, a stan taki utrzymywał się wiele lat.
Dopiero od połowy XVIII wieku rozpoczynają się prace remontowe przy kościele oraz w jego otoczeniu. Przy świątyni znajduje się cmentarz otoczony murem.
Jego przebieg nie uległ zmianie od średniowiecza. Czas oraz inne zdarzenia na przestrzeni wieków doprowadziły do jego zniszczenia. Mur został odbudowany w 1775 roku.
W 1779 roku wzniesiono budynek szkoły katolickiej. Położona była tuż za murem kościelnym, a budynek nazywany był „alte Glocknerhaus”, czyli stary dom dzwonnika .
W latach 1855 – 56, kiedy proboszczem był ks. Augustyn Fintzel wykonana została przebudowa świątyni. Projekt kościoła w 1854 roku sporządził inspektor budowlany Bergemann.
Budowla nabrała cech akademickiego gotyku. Powstało wówczas sklepienie krzyżowo – żebrowe na nowej konstrukcji dachowej, które przykryto dachówką klasztorną. Podwyższono wieżę, a hełm ozdobiono czterema sterczynami. Projekt w oryginale znajduje się w Archiwum Państwowym we Wrocławiu. Wykonany został tuszem na kalce. Zawiera także rzuty oraz detale architektoniczne i jest uzupełniony sylwetami kościoła (plansze nr 1, 2).
Wystrój wnętrza zmieniono z barokowego na neogotycki, który istnieje do dziś. Na uwagę zasługuje pseudogotycki ołtarz główny z gotyckimi figurami Matki Bożej z Dzieciątkiem, Św. Barbary oraz św. Katarzyny. Umieszczone są tam także figury sześciu apostołów zdobiące niegdyś skrzydła gotyckiego ołtarza.
Ważnym detalem każdej świątyni są drzwi. Projekt tych prowadzących do zakrystii kościoła NMP znajduje się w zasobach Archiwum Państwowego we Wrocławiu, a jego kserokopia została załączona do pracy
szkic drzwi
Usytuowanie kościoła przy skrzyżowaniu głównych dróg podkreśla znaczenie tego miejsca. Bryła budowli stanowi dominantę przestrzenną wyraźnie rysującą się w panoramie osiedla.
Około roku 1900 przy obecnej ulicy K.I. Gałczyńskiego powstała szkoła ewangelicka. Nauczanie w szkole polegało nie tylko na mało interesującym zapamiętywaniu regułek. Każda klasa tutejszej szkoły miała przydzielony fragment ogrodu, którym się opiekowała. Na poniższym zdjęciu widoczne są drzewka owocowe posadzone przed szkołą. Za budynkiem znajdowały się ogródki warzywne.
Na przestrzeni XIX wieku prowadzone były reformy administracyjne państwa. Sołtysa zastąpił naczelnik gminy. Gospodarstwa rolne były likwidowane lub scalane.
W latach 20. i 30. XX w. powstały na Ołtaszynie osiedla domków dla robotników rolnych. Zainstalowano również urządzenia wodociągowe oraz kanalizacyjne w obrębie głównych ulic.
Wojna dokonała wielu zniszczeń na terenie osiedla. Na wieży kościelnej w ostatniej fazie walk o te ziemie, Niemcy zamontowali działo przeciwlotnicze i karabiny maszynowe. Po wojnie trzeba było zacząć od kolejnych gruntownych remontów kościoła, plebanii oraz odbudowy gospodarstw.
Lata siedemdziesiąte to rozwój ogrodnictwa. Sytuacja gospodarcza kraju spowodowała wzrost zainteresowania dobrymi, urodzajnymi glebami tej części Wrocławia. Następne lata to okres rozwoju budownictwa jednorodzinnego. Wydzielane są kolejne działki pod zabudowę. Szkoła zajmuje budynek dawnej szkoły ewangelickiej. Przychodnia rejonowa zostaje uruchomiona w budynku dawnej karczmy. Osiedle ma stałe połączenie autobusowe z centrum Wrocławia .
3.4 Zmiany układu przestrzennego z wyróżnieniem głównych etapów rozwojowych
Pierwsza informacja określająca dokładnie przestrzenne wymiary osiedla pochodziła z 1382 roku. Zawierała także inne ważne dane historyczne. Król czeski Wacław potwierdzał przynależność wsi lokacyjnej do probostwa katedralnego. W zapisku tym obszar Ołtaszyna określony był na 25 włók. Dowiedzieliśmy się szczegółowo, że probostwo katedralne pobierało czynsz z 19 włók, 2 włóki były w posiadaniu parafii na Ołtaszynie. Z 4 nie był w ogóle pobierany czynsz ponieważ stanowiły uposażenie dziedzicznego, wolnego od czynszu sołectwa. Katedra pobierała również niewielką daninę zagrodniczą, karczmarską oraz kowalską . Na podstawie tych informacji widać, że istniał tu dobrze zorganizowany organizm w pełni wykształcony i jak na realia średniowiecza rozwinięty.
3.4.1 Rozwój wsi Ołtaszyn – od średniowiecza do końca XIX wieku
Z czasów średniowiecza zachował się układ przestrzenny wsi w postaci owalnicowej dwurzędowej ulicówki z wyraźnie widocznym centralnym nawsiem .
Główne elementy układu przestrzennego z pewnością średniowieczne to:
– układ głównych dróg wsi
– równoległy przebieg dwóch centralnych dla założenia ulic
– zawarty pomiędzy tymi ulicami wydłużony plac – dawne nawsie
– drogi na południu oraz na północy będące wskaźnikiem pierwotnego
zasięgu pól
– dwa stawy – sadzawki po przeciwnych stronach placu
– usytuowanie kościół wraz z cmentarzem i otaczającym go murem
– lokalizacja zabudowań kuźni
Istotnym elementem oraz pozostałością wieków średnich jest charakterystyczny, wpisany w uwarunkowania przestrzenne układ dróg. Zasadniczą oś stanowi układ dwóch ulic przecinających się pod kątem prostym. W dalszym biegu ulegają one naturalnemu zakrzywieniu oraz rozczłonowaniu. Główna obecnie ulica B. Strachowskiego to dawna droga wiejska. Łączyła ona Ołtaszyn od zachodu z Partynicami, a następnie w swoim dalszym biegu na kierunku południowo -wschodnim z sąsiednimi Radomierzycami oraz Żórawiną. Na kierunku południe -północ przecina ją droga łącząca Ołtaszyn z dawną wsią Wysoka na południu oraz Wojszycami i centrum miasta na północy.
Od tych głównych szlaków odchodziły te o zasięgu lokalnym. Na uwagę zasługuje ulica obecnie nosząca nazwę Pszczelarska. Do dziś podkreślony jest jej szczególny charakter w całym założeniu. Przy niej zlokalizowane są najstarsze, zachowane zabudowania gospodarskie oraz kamienice czynszowe . Około roku 1864 została obsadzona lipami i bukami oraz otrzymała nową, brukowaną nawierzchnię.
Pomiędzy dawną drogą wiejską – obecnie ulica B. Strachowskiego, a drogą równoległą – obecnie ulicą Pszczelarską zamknięty jest plac o wydłużonym kształcie. Rozciąga się on między zbiornikiem wodnym ( obecnie zbiornik przeciwpożarowy) na zachodzie, a kościołem na wschodzie. Jego centralny fragment stanowił i stanowi teren otwarty. W partii zachodniej oraz wschodniej, zostały wydzielone działki osadnicze. Za zabudowaniami kuźni zlokalizowano dom jednorodzinny oraz okazałą kamienicę czynszową (nie zachowała się do naszych czasów). Bliżej kościoła znajdują się budynki dawnego sołectwa. Posada oraz przynależna do gospodarstwa ziemia były dziedziczone oraz wolne od obowiązku płacenia czynszu.
Zdjęcie 14. Widok centralnego fragmentu dawnej wsi Ołtaszyn oraz układu głównych ulic założenia.
W części zachodniej widoczny staw, a wschodniej kościół.
Źródło: program Google earth.
Lokalizacja innych dróg uwarunkowana była układem pól oraz przebiegiem dawnych dróg polnych i miedz. Pozostałość taką stanowią ulice Łubinowa oraz Adm. B. Unruga. Ulica Łubinowa jest granicą północną pól, a ulica Adm. B. Unruga południową.
Początkowo najgęściej zabudowany był obszar na północ od centralnie położonego nawsia, które dawniej stanowiło wspólne pastwisko. Ograniczeniem jego w części zachodniej i wschodniej były zbiorniki wodne. Do naszych czasów pozostał tylko ten po stronie zachodniej (widoczny na ryc. 14) przylegający do dawnej kuźni.
Pozostałością tego zlokalizowanego we wschodniej części jest wyraźnie widoczne obniżenie terenu.
Układ tego pierwotnego średniowiecznego założenia do pierwszej połowy XX wieku ulegał niewielkim zmianom.
Ważniejsze budynki, które zostały wybudowane lub odnowione to:
– w latach 1816 – 1817 wzniesiono zabudowania probostwa
– w 1837 roku wybudowano budynek szkoły parafialnej
– w 1880 roku powstały nowe zabudowania kuźni
– w 1898 wzniesiono budynek S.S. Elżbietanek
– około 1900 roku wybudowany budynek szkoły ewangelickiej
Według urbarza z 1786 roku wieś liczyła 41 dymów i 249 dusz. Mieszkało w niej 9 chłopów, 5 warzywników pozamiejskich, 2 wolnych zagrodników, 10 najemników oraz 2 chałupników. We wsi był rzeźnik, płóciennik i kowal .
W 1879 roku Ołtaszyn miał 509 mieszkańców. Liczba gospodarstw zmalała w 1866 do 7. Stan taki był efektem prowadzonych likwidacji oraz scaleń. Później pozostają tylko 2 gospodarstwa, które nie uległy żadnym przekształceniom.
Jedna z map Wrocławia pochodząca z drugiej połowy XIX wieku jest rodzajem mapy ewidencyjnej. Część graficzna pokazuje układ dróg polnych i miedz, granice działek, usytuowanie budynków. Część opisowa wyszczególnia numerację działek oraz działek zabudowanych. Podaje ich dokładną wielkość i nazwiska właścicieli. Podobne informacje zawarte są w części tabelarycznej. Kolorem czerwonym naniesiono zmiany. W oryginale plan ten jest kolorowy. Znajduje się w zasobach Archiwum Państwowego we Wrocławiu. Pokazuje stopień zabudowy oraz stosunek powierzchni pół do terenów budowlanych
(plansza nr 5).